Mια πρωτόγνωρη εκδήλωση είχαμε τη χαρά να παρακολουθήσουμε στις 7 Δεκεμβρίου 2013 στη νέα πτέρυγα του Νεστοριδείου. Οκτώ διακεκριμένοι μεταφραστές συζήτησαν για τις διεθνείς μεταφράσεις του έργου του Καβάφη και μας απήγγειλαν ποιήματα στο ελληνικό πρωτότυπο και σε έξι γλώσσες: στα Αραβικά, Βουλγαρικά, Ισπανικά, Ιταλικά, Καταλανικά, Πορτογαλικά. Επίσης παρακολουθήσαμε βίντεο από συναυλία στην Ισπανία, όπου συγκινημένοι Ισπανοί θεατές σιγοτραγουδούσαν την Ιθάκη στα Καταλανικά, το τραγούδι έμβλημα του αγώνα τους κατά της δικτατορίας του Φράνκο και υπέρ της επιστροφής στη δημοκρατία. Συναντήσαμε την κυρία Γεωργία Ζακοπούλου, εμπνεύστρια και συντονίστρια αυτής της εκδήλωσης. Όπως μας είπε, η συγκίνηση των διοργανωτών και των μεταφραστών ήταν εξίσου μεγάλη, όσο και του κοινού. Αυτή η ανοιχτή εκδήλωση ήταν ένα μικρό μέρος του τριήμερου προγράμματος συνεργασίας των μεταφραστών του Κ.Π. Καβάφη σε έξι γλώσσες, στο πλαίσιο του φετινού 3ου Εργαστηρίου Λογοτεχνικής Μετάφρασης που διοργάνωσε με τη συνεργασία του κυρίου Βιθέντε Φερνάντεθ Γκονθάλεθ, Καθηγητή Μετάφρασης και Διερμηνείας Νέων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Μάλαγα και χάρη στην ενίσχυση του Δήμου Ρόδου και τις άοκνες προσπάθειες των στελεχών του Διεθνούς Κέντρου Συγγραφέων και Μεταφραστών.
Λωτός: Κυρία Ζακοπούλου, τον Μάιο του 2008 διοργανώσατε στο Διεθνές Κέντρο Συγγραφέων και Μεταφραστών ένα ελληνογαλλικό εργαστήρι μετάφρασης και τον Ιούνιο του 2009 ένα ισπανοελληνικό, στα οποία επαγγελματίες μεταφραστές από και προς τα ελληνικά κάθονταν γύρω από ένα τραπέζι και κουβέντιαζαν τα μυστικά της δουλειάς τους. Θα θέλατε να μας πείτε δυο λόγια για το πνεύμα και την αναγκαιότητα τέτοιου είδους εργαστηρίων;
Γ.Ζ: Η μετάφραση της λογοτεχνίας είναι δύσκολη και μοναχική δουλειά. Προϋποθέτει πολλή αναζήτηση και τολμηρές αποφάσεις, ώστε να αποδοθεί όχι μόνο το νόημα μια λέξης ή μιας φράσης, αλλά και το συγκινησιακό τους φορτίο, η αίσθηση που αφήνουν. Με τα εργαστήρια θέλαμε να δώσουμε τη δυνατότητα στους μεταφραστές να συνομιλήσουν για τα προβλήματα, τους ενδοιασμούς, τις αμφιβολίες και τις αποφάσεις τους. Μια δυνατότητα που δεν θα μπορούσε να αξιοποιηθεί από ανθρώπους δίχως βαθειά καλλιέργεια, που επιτρέπει να ανοίξουν την ψυχή τους και να μοιραστούν τα μυστικά της δουλειάς τους με τους ομότεχνούς τους. Η μετάφραση της λογοτεχνίας είναι μια πράξη αγάπης, τολμηρή για να ανοιχτείς χωρίς προφυλάξεις. Ιδιαίτερα όταν, όπως στην περίπτωση των δικών μας εργαστηρίων, οι ομότεχνοι γνωρίζουν απταίστως τις ίδιες γλώσσες και τις δυνατότητές τους – κι ας κάνουν την αντίστροφη δουλειά. Όταν η ομάδα αποκτήσει εμπιστοσύνη, το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακά γόνιμο για τα μέλη της και επιδρά άμεσα στη δουλειά τους.
Λωτός: Πώς επιλέξατε τους συγκεκριμένους μεταφραστές;
Γ.Ζ: Ολοκληρώνοντας το ελληνοϊσπανικό εργαστήριο το 2009, σκεφτήκαμε με τον αγαπητό μου φίλο Βιθέντε Φερνάντεθ Γκονθάλεθ να τολμήσουμε μια πιο δύσκολη εργαστηριακή συνάντηση. Ο Βιθέντε Φερνάντεθ Γκονθάλεθ, ένας από τους πιο συστηματικούς ελληνιστές που μετέχει σε πολλές πρωτοβουλίες για τη λογοτεχνική μετάφραση και τη διάδοση της ελληνικής λογοτεχνίας, τιμήθηκε το 2012 με το Κρατικό Βραβείο μετάφρασης έργου ελληνικής λογοτεχνίας σε ξένη γλώσσα, για τη μετάφραση στα Ισπανικά (από κοινού με τους Leandro García Ramírez, María López Villalba και Ιωάννα Νικολαίδου) της τριλογίας του Στρατή Τσίρκα Ακυβέρνητες πολιτείες. Σκεφτήκαμε λοιπόν να υπερβούμε το δίπολο των δύο γλωσσών και να μελετήσουμε το φαινόμενο της μετάφρασης ενός ελληνικού λογοτεχνικού έργου προς πολλές γλώσσες. Το έργο και η προσωπικότητά του Καβάφη έχει επηρεάσει διεθνώς την ποίηση και έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες από τους καλύτερους μεταφραστές, ενώ συνεχίζει να μεταφράζεται και να επανεκδίδεται, επομένως θα είχαμε την ευκαιρία να συνομιλήσουμε με μεταφραστές που ταυτόχρονα δούλευαν στη μετάφραση του Καβάφη. Ήταν ευχάριστη έκπληξη η άμεση ανταπόκρισή τους. Λόγω της οικονομικής κρίσης το σχέδιό μας αναβλήθηκε από το 2010 δύο φορές, αλλά όπως είδατε έγινε φέτος και στην ανοιχτή εκδήλωση φάνηκε η δημιουργική εργασία της μετάφρασης που συνοδεύει την διεθνή ακτινοβολία του Αλεξανδρινού ποιητή.
Λωτός: Θα θέλατε να μας συστήσετε τις γλώσσες και τους μεταφραστές που συμμετείχαν στο 3ο Εργαστήριο Λογοτεχνικής Μετάφρασης;
Γ. Ζ.: Για τη μετάφραση του Καβάφη στα Ιταλικά καλέσαμε την Πάολα Μαρία Μινούτσι, Καθηγήτρια της έδρας Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Ρώμης «La Sapienza», η οποία έχει μεταφράσει τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές του 20ού αιώνα (Ελύτης, Σαχτούρης, Δημουλά, Πατρίκιος, Μέσκος, Γκανάς, Καβάφης, Πιερής), αλλά και πεζογράφους (Βασιλικός, Ταχτσής, Βαλτινός, Σωτηροπούλου). Βραβευμένη πολλές φορές για τις μεταφράσεις της, το 2007 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο του Υπουργείου Πολιτισμού της Ιταλίας για όλο το έργο της. Για τα Ισπανικά απευθυνθήκαμε στον Πέδρο Μπάδενας ντε Λα Πένια, Καθηγητή στο Κέντρο Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Συμ- βουλίου Επιστημονικής Έρευνας της Ισπανίας (CCHS-CSIC), επικεφαλή του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Ινστιτούτου Γλωσσών και Πολιτισμών της Μεσογείου, πολυβραβευμένο μεταφραστή του συνόλου των ποιημάτων του Γιώργου Σεφέρη και του Κ.Π. Καβάφη. Για τα Αραβικά καλέσαμε τον Σαμουήλ Μπισσάρα, μεταφραστή και διερμηνέα αραβικών που για τη μετάφρασή του των ποιημάτων του Καβάφη τιμήθηκε με το Διεθνές Βραβείο Μετάφρασης-Καβάφεια 2009 και για τα Βουλγαρικά τη Ζντράβκα Μιχάηλοβα, η οποία το 2010 διακρίθηκε με το Κρατικό Βραβείο μετάφρασης ελληνικού λογοτεχνικού έργου σε ξένη γλώσσα για τη μετάφραση της ανθολογίας ποιημάτων του Γ. Ρίτσου «Γραφή του παντόπτη». Για τα Καταλανικά καλέσαμε τον Εουσέμπι Αγιένσα Πρατ, ελληνιστή, μεταφραστή και πανεπιστημιακό, που από το 2006 διατελεί αντεπιστέλλον μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας Καλών Γραμμάτων της
Βαρκελώνης, ακάματο μελετητή της μεσαιωνικής και νεώτερης Ελλάδας, που έχει μεταφράσει στα καταλανικά ανθολογία ελληνικών δημοτικών τραγουδιών και έχει τιμηθεί με το διεθνές βραβείο Delenda, για το σύνολο του επιστημονικού του έργου. Για τα Πορτογαλικά απευθυνθήκαμε στον Νίκο Πρατσίνη, μεταφραστή ισπανικής, καταλανικής, αγγλικής και πορτογαλικής λογοτεχνίας που μετέφρασε τον Καβάφη στα Πορτογαλικά σε συνεργασία με τον Joaquim Manuel Magalhães, καθηγητή Παν/μίου Λισσαβόνας, λαμβάνοντας το 1995 το Πρώτο Βραβείο της Ελληνικής Εταιρείας Μεταφραστών Λογοτεχνίας.
Λωτός: Είναι δύσκολο σε μια συνέντευξη να μας πείτε όλα τα θέματα και τα συμπεράσματα των τριών ημερών του εργαστηρίου. Καθώς όμως όλοι μας λίγο πολύ γνωρίζουμε κάποια ποιήματα και θυμόμαστε στίχους του Καβάφη, θα μπορούσατε να μας πείτε συνοπτικά τι είναι αυτό που κυρίως απασχολεί τους μεταφραστές του;
Γ.Ζ.: Το εγχείρημα των μεταφραστών του Καβάφη είναι πολύ δύσκολο. Ο μεταφραστής προσπαθεί να ανακαλύψει τους μυστικούς μηχανισμούς της σύνθεσης ενός ποιήματος, τον εσωτερικό του ρυθμό, τη βαθύτερη ανάσα του, τον ιδιαίτερο τόνο της φωνής του – να τον σεβαστεί κι αν μπορέσει να τον μεταφέρει -, να αναπαραγάγει μια συγκινησιακή αρμονία ανάλογη με αυτή του πρωτοτύπου, να σεβαστεί τις εύστοχες περιγραφές του, την πρωτοτυπία, τις ευαίσθητες καταγραφές ψυχολογικών καταστάσεων, αλλά και να λάβει υπόψη του τα πραγματολογικά στοιχεία. Δεδομένου ότι οι λέξεις δεν είναι μόνο νόημα αλλά και ήχος, για να μπορέσει να δώσει μορφή στις εικόνες πρέπει να ανοίξει την αχανή αποθήκη των λέξεων απ’ όπου ανεφοδιάζεται η σκέψη του και τελικά να συντονιστεί με το ρυθμό του πρωτοτύπου. Μερικά πιο συγκεκριμένα παραδείγματα. Μεγάλη συζήτηση άνοιξε με το πώς αντιμετώπισε ο καθένας το ζήτημα των γλωσσικών επιπέδων: έχουμε διαφορετικά γλωσσικά επίπεδα ή μια γλωσσική ποικιλία που αποτελεί τις διαφορετικές φωνές του ποιητή; Επίσης το θέμα
της ομοιοκαταληξίας μας απασχόλησε μέχρι την τελευταία μέρα. Στα πορτογαλικά μάθαμε, με μεγάλη έκπληξη, ότι η ομοιοκαταληξία διατηρήθηκε σχετικά εύκολα. Το ίδιο και στα Αραβικά. Ωστόσο, ο Πέδρο Μπάδενας ντε Λα Πένια και η Πάολα Μαρία Μινούτσι ήταν κάθετοι: δεν είναι η ομοιοκαταληξία το σημαντικότερο πράγμα στην ποίηση του Καβάφη, αλλά το λεξιλόγιο, η μορφολογία, η σύνταξη, ο ρυθμός. Δεν πρέπει η έγνοια για την ομοιοκαταληξία να οδηγήσει σε απώλειες πολύ μεγαλύτερης σημασίας. Άλλο θέμα ήταν τα σημεία στίξης και η ιδιόμορφη χρήση τους από τη μεριά του Καβάφη, που σε πολλές περιπτώσεις έδενε τα χέρια των μεταφραστών, οι οποίοι αναγκάζονταν να την αλλάξουν λόγω της αυστηρότητας των κανόνων της γλώσσας τους. Για τελευταίο παράδειγμα αναφέρω την απόδοση των ονομάτων. Ο κανόνας που γενικά ακολουθούν οι μεταφραστές είναι να αποδίδουν τα αληθινά ιστορικά αρχαία ή βυζαντινά ονόματα όπως έχουν καθιερωθεί στη γλώσσα τους και να μεταφράζουν τα επινοημένα σα να ήταν αληθινά.
Λωτός: Ευχαριστούμε πολύ και σας ευχόμαστε καλή συνέχεια στη μεταφραστική και λογοτεχνική σας δραστηριότητα.
